Caja chayera
De caja (Spaans voor ‘doos’ of ‘kist’) is een platte trom, gemaakt van een lichte houtsoort, bijvoorbeeld cactushout. Hij is ongeveer 10 cm hoog en ca 33 cm in doorsnee. Aan beide zijden is hij bespannen met dierenhuid, vaak van geit of schaap. De twee membranen van dierenhuid worden bevestigd met twee dunne houtringen, die binnen de trom vallen (de arquitos) en aan elkaar zitten met in zigzagvorm gespannen touw, uitlopend in een lus die het handvat van de trommel vormt.
De speler slaat met een stok, de guastana, op de bovenste membraan. De onderste vibreert dan mee. De guastana is aan de bovenkant bekleed met leer of doek. Over de onderste membraan is meestal een dunne streng gespannen, de chirlera, gemaakt van paardenhaar, touw of catgut. De chirlera geeft het typische ratelende geluid van de caja doordat hij tegen de membraan aan slaat als die trilt. Je kunt de chirlera meer of minder aanspannen of juist weglaten, wat een heel droog geluid geeft.
Meestal wordt de trom bespeeld met één stok, met de rechter hand. Soms met twee, maar vaker wordt met de andere hand een ander instrument bespeeld, bijvoorbeeld een fluit.
Om de caja op toon te brengen moeten de membranen losgemaakt worden, vochtig gemaakt en weer opnieuw om de arquitos gespannen worden .
Het instrument werd al vóór de Inca’s gebruikt, ook in de andere Andeslanden, mogelijk door vrouwen in maanriten. In La Rioja is hij tegenwoordig vooral tijdens het carnaval (chaya) te horen. Caja chayera betekent dus ongeveer ‘carnavalskist’.
De caja wordt ook wel huancara of huankara genoemd, een woord uit de Aymará-taal. Het is dan vaak een wat groter type. Andere termen zijn caja vallista (trom van de bergdalen), tambor of tinya (in de quechua-taal). In de Spaanse flamencomuziek wordt de term caja gebruikt voor de cajón peruano, de Peruaanse kist. Dat kan verwarring geven.
De caja wordt gebruikt in het hele noordwesten van Argentinië, vooral in de ritmes chaya en baguala. In de chaya wordt de caja vaak vervangen door de toegankelijker bombo.
huancara
constructie van de caja chayera
Antiguo dueño de las flechas uit Cantata sudamericana van Ariel Ramírez van de cd Misa Criolla/algo+, huancara (en pezuñas): Facundo Guevara, stem: Javier Rodríguez.